Bài giảng Tiếng Anh - Vận dụng một số nguyên tắc định hướng cho việc dịch bài hát - Trương Văn Ánh

Nội dung text: Bài giảng Tiếng Anh - Vận dụng một số nguyên tắc định hướng cho việc dịch bài hát - Trương Văn Ánh

1. VẬN DỤNG MỘT SỐ NGUYÊN TẮC ĐỊNH HƯỚNG CHO VIỆC DỊCH BÀI HÁT Trương Văn Ánh Trường Đại học Sài Gòn
2. Tóm tắt: Trong một thế giới hội nhập, giao thoa văn hóa lan rộng, các cộng đồng của các quốc gia và dân tộc hưởng lợi ngày càng nhiều trong việc chia sẻ các thành tựu văn hóa của các cộng đồng khác. Các ca khúc phổ biến lan tỏa trong các cộng đồng. Để thỏa mãn nhiều hơn cho các nhu cầu hưởng thụ, các dịch giả và các nhạc sĩ đã dịch các bài hát sang các ngôn ngữ đích khác nhau, bên cạnh tác phẩm nguyên bản ở ngôn ngữ nguồn. Lý thuyết dịch có rất nhiều để là định hướng chung. Ngoài ra, chúng tôi vận dụng các nguyên tắc đặc thù riêng cho việc dịch bài hát: tính hát được, số lượng từ và âm tiết, vần và làn điệu, từ khóa, chủ đề và ngữ pháp chính xác.
3. I. Giới thiệu: Vào giữa thế kỷ trước, dịch thuật chính thức bước vào lĩnh vực âm nhạc: đây là kết quả quyết định của các nhà sản xuất thu âm do nhu cầu của công chúng thưởng thức sự biểu diễn nghệ thuật của các nhà soạn nhạc và ca sĩ. Thật vậy, thông qua dịch thuật, nhiều bài hát được tái sáng tạo và trở nên phổ biến, thậm chí hơn cả bản gốc. Hiện nay, thế giới hiện đại chứng kiến ngày càng có nhiều bài hát thưởng thức bằng các ngôn ngữ khác vốn được viết bằng một ngôn ngữ nào đó. Mỗi nghệ sĩ đều muốn tiếp cận một lượng khán giả rộng lớn hơn và đối với các nhạc sĩ và ca sĩ, việc thu âm bằng tiếng nước ngoài thường có nhu cầu lớn. Điều này không chỉ áp dụng từ tiếng Anh sang tiếng Việt và ngược lại, mà từ bất kỳ cặp ngôn ngữ nào.
4. Theo một số lý thuyết dịch bài hát, chúng ta có thể đề cập đến ý định nghệ thuật của bài hát, bản sắc của nó, ngữ cảnh xuất phát, và nhiều lúc phải dịch theo nghĩa bóng để giữ giai điệu và nhịp điệu. Để có bản dịch hay, người dịch nên có kiến thức về âm nhạc, cũng như người dịch một cuốn sách hoặc bài thơ cũng là một nhà văn. Ở đây, chúng ta không nói về kiến thức âm nhạc lý thuyết, mà là kiến thức về thể loại âm nhạc, giai điệu và nhịp điệu. Dịch bài hát không dành cho mọi người. Đây có thể là một thách thức thực sự, nhưng nếu chúng ta tuân theo một số hướng dẫn cụ thể đề ra trong bài viết này, chúng ta sẽ thấy thú vị khi dịch các bài hát, trước hết là lan tỏa các bài hát hay để phục vụ cộng đồng.
5. Chúng tôi rất mong muốn phổ biến các bài hát hay của Việt Nam ra nước ngoài và đã bắt đầu thực hiện việc này cách đây trên ba mươi năm. Ngoài ra, khi giảng dạy, để học viên tiếp cận tiếng Anh từ một gốc độ khác, thậm chí thú vị hơn, chúng tôi đã thử chuyển dịch các ca khúc tiếng Việt sang tiếng Anh. Học viên của chúng tôi luôn hào hứng khi tiếp nhận các bài hát bởi làn điệu của bài hát thật gần gũi, ca từ dễ hát, hay nói cách khác, hát tiếng Anh nhưng thoải mái như hát tiếng Việt.
6. II. Tổng quan: Dịch bài hát cũng là thực hiện công tác dịch thuật, do vậy, phải tuân thủ theo các nguyên tắc dịch thuật. Theo E.A. Nida [4], "Dịch thuật là tái tạo lại trong ngôn ngữ tiếp nhận sự tương đương tự nhiên và gần gũi nhất đối với thông điệp của ngôn ngữ gốc, trước hết là phương diện ý nghĩa và sau đó là về phương diện phong cách".
7. Peter Newmark [5] cho rằng: "Bởi vì nhân tố chủ chốt khi quyết định cách thức dịch là tầm quan trọng nội tại của từng đơn vị ngữ nghĩa trong văn bản nên tuyệt đại đa số các văn bản đòi hỏi phải dịch theo phương pháp giao tiếp và phương pháp ngữ nghĩa”. Theo ông, phần lớn tác phẩm không phải là văn học, như báo chí, báo cáo, văn khoa học kỹ thuật, sự trao đổi thư từ không mang màu sắc cá nhân, văn chương tuyên truyền, quảng cáo, yến thị, văn tiêu chuẩn hoá tiểu thuyết bình dân - tất cả là nguyên liệu tiêu biểu thích hợp cho việc dịch theo phương pháp giao tiếp. Trái lại, những lời phát biểu độc đáo, trong đó ngôn ngữ đặc thù của người viết hay người nói cũng quan trọng như nội dung, cho dù đó là văn triết học, tôn giáo, chính trị, khoa học kỹ thuật hay văn học, những phát biểu như vậy cần phải được dịch theo phương pháp ngữ nghĩa.
8. Dương Ngọc Dũng [3] đề xuất hai phương pháp dịch tác phẩm nghệ thuật: Phương pháp trực dịch xuất phát từ quan điểm cho rằng dịch là chuyển giao một thông điệp (translation as tranmission). Phương pháp phóng dịch xuất phát từ quan điểm cho rằng dịch là sáng tạo (translation as creation). Peter Newmark nêu 8 phương pháp dịch dành cho các loại văn bản khác nhau và mục đích dịch khác nhau. Đối với các văn bản mang tính nghệ thuật, trong đó có bài hát, ông cũng đề xuất hai phương pháp: dịch sát nghĩa (literal translation) và dịch phóng tác (adaptation).
9. Theo Charlotte Bosseaux [2], khi dịch một bài hát, một bài thơ hay một câu tục ngữ, không phải luôn luôn chấp nhận bản dịch theo nghĩa đen. Trong trường hợp cụ thể của một bài hát, chúng ta phải tìm cách thể hiện ý nghĩa gốc của lời bài hát và tham chiếu văn hóa hoặc lịch sử của bài hát. Có rất nhiều trường hợp bài hát mất đi ý nghĩa hay một phần rất lớn ý nghĩa so với bài hát gốc và cuối cùng trở thành những bài hát hoàn toàn khác. Chúng tôi có thể đề cập đến ban nhạc The Beatles với bài hát Yesterday, ban nhạc Frank Sinatra, Bon Jovi với bài hát Bed of Roses và nhiều bài hát khác. Hoặc bài dân ca Mỹ Clementine đã hoàn toàn đổi khác khi chuyển sang bài dân ca Úc My family.
10. Dịch giả Stanislav Korotygin [9] cũng nhấn mạnh niềm vui sáng tạo của việc dịch bài hát, nhưng thừa nhận rằng dịch lời bài hát là một thách thức lớn. “Giống như tìm kiếm con đường tốt nhất xuyên qua khu rừng mà phải đáp ứng một số tiêu chí trái ngược nhau: con đường phải ngắn nhất, đẹp nhất và an toàn nhất. Và anh phải gặp chó sói trên đường”.
11. Theo dịch giả Nhật Kazunori Akashi, khi dịch ông đã cố gắng áp dụng phong cách truyền thống của Nhật Bản cho lời bài hát, cụ thể là sử dụng cụm từ trong đó bao gồm năm hoặc bảy âm tiết. Ví dụ, khi ông dịch câu ‘It’s your time to shine,’ông đã chuyển ‘Kimi-ga-kagayaku / toki-ga-kita,’ cho tương ứng. Theo Mile Živković, số lượng âm tiết là thách thức lớn nhất trong bản dịch tiếng Serbia. "Tôi buộc phải nén tất cả mọi thứ để tôi có thể tưởng tượng hát nó trong tiếng Serbia. Ban đầu, tôi đã cố gắng làm cho toàn bộ bài hát vần điệu, nhưng hầu như không thể hát được khi dư thừa âm tiết."
12. Nguyễn Bách [6] cho rằng chuyển ngữ ca khúc, ví dụ từ Việt sang Anh, là nhằm thiết lập mối quan hệ tương đương giữa ca từ tiếng Việt và bản văn tiếng Anh. Song song, người dịch bài hát cần có kiến thức nhất định về ngôn ngữ (như ngữ pháp, ngữ nghĩa, thành ngữ và những ngữ cố định) của văn bản nguồn và nét văn hóa của người bản xứ sử dụng ngôn ngữ đích.
13. III. Những nguyên tắc định hướng: Theo Rosanne [8], nếu lời bài hát được dịch sẽ được hát. Bài hát thực sự cần được viết lại bằng ngôn ngữ đích như thể lời bài hát ban đầu được viết bằng ngôn ngữ nguồn. Điều này có nghĩa bản dịch phải theo giai điệu gốc, nhịp điệu, lời bài hát, chủ đề, câu chuyện và bối cảnh để lời bài hát mới sẽ dễ nhớ và dễ hát trong ngôn ngữ đích. Người dịch phải ghi nhớ một số điểm quan trọng trong khi dịch lời bài hát mới: - Bài hát được dịch phải dễ hát, vì vậy bạn cần sắp xếp các từ để các nguyên âm và phụ âm trôi chảy từ từ này sang từ khác.
14. - Các lời bài hát mới cần phải có cùng một số âm tiết ở mỗi câu như bản gốc để chúng sẽ phù hợp với giai điệu. Điều này có nghĩa là người dịch sẽ cần phải thêm từ hoặc bớt các từ tùy thuộc vào số lượng âm tiết chính xác bằng các từ trong ngôn ngữ nguồn. Tuy nhiên khi xóa các từ, một số nghĩa sẽ bị mất và khi thêm từ có thể tạo ra nội dung mới. - Bản dịch phải theo đúng vần điệu của bài hát gốc (ngay cả khi phải sử dụng các từ khác nhau mang cùng ý tưởng cơ bản). Điều này cũng áp dụng cho các ca từ khác như các điệp từ (các từ liên tiếp bắt đầu bằng cùng âm thanh) và chơi chữ. Ví dụ, nếu một phần của một bài hát là vô nghĩa hài hước, bản dịch phải bao gồm các âm tiết trong ngôn ngữ đích tạo ra cùng một hiệu ứng, ngay cả khi chúng hoàn toàn khác với những bản gốc.
15. - Bản dịch phải giữ lại từ khóa như trong bản gốc, ngay cho dù phải thay đổi thứ tự của các từ và thậm chí cả câu. Người dịch phải thể hiện được các ẩn dụ, ước lệ của ngôn ngữ nguồn trong lời bản dịch. - Người dịch cần phải giữ chủ đề, cảm xúc và bối cảnh tổng thể của bài hát trong ngôn ngữ nguồn và cố gắng thể hiện những hình ảnh tương tự thông qua lời bài hát thay vì phải theo những từ riêng lẻ. - Cuối cùng bản dịch phải chính xác về ngữ pháp theo ngôn ngữ đích. Theo Nguyễn Ninh Bắc [7], nếu có những lỗi ngữ pháp, bản dịch lời bài hát có thể gây khó chịu cho cả ca sĩ và thính giả.
16. IV. Vận dụng các nguyên tắc: 1/ Bài hát được dịch phải dễ hát, vì vậy bạn cần sắp xếp các từ để các nguyên âm và phụ âm trôi chảy từ từ này sang từ khác. Trước tiên bản dịch bài hát phải hát được (singability). Muốn thế, người dịch phải biết hát bài hát mình sắp dịch. Thường người dịch thích bài hát và thường hát. Nhưng cũng có lúc, người dịch được yêu cầu dịch bài hát hoàn toàn xa lạ. Do vậy, người dịch phải lắng nghe và tập hát. Sau khi đã quen với làn điệu, người dịch mới bắt tay vào biên dịch.
17. Người dịch có thể được yêu cầu dịch các ca khúc mới, nhạc trẻ, bài hát thiếu nhi và thậm chí dịch bài hát vọng cổ. Nói chung, người ta yêu cầu người dịch biên dịch bất kỳ bài hát nào mà họ thích. Và người dịch buộc phải đáp ứng các yêu cầu này. Do vậy, dịch giả phải hát được bài hát ở ngôn ngữ nguồn. Khi chuyển sang ngôn ngữ đích, dịch giả một lần nữa phải hát để xem bài hát có hát đúng vần và nhịp điệu hay không. Nếu không hát được, dịch giả phải đổi từ hay trật tự từ cho tương thích với vần và làn điệu. Ví dụ “Biên cương, lá rơi, Thu Hà, em ơi” [15] chuyển thành “In the border, falling leaves. Thu Hà, honey!” Câu này không hát được và phải chuyển thành “Border. Leaves fall. Thu Hà, honey!” để có thể hát có vần điệu và mượt mà.
18. 2/ Các lời bài hát đã dịch cần phải có cùng một số âm tiết ở mỗi câu như bản gốc để chúng sẽ phù hợp với giai điệu. Từ của tiếng Việt tương đương với âm tiết trong tiếng Anh. Số lượng từ trong tiếng Việt phải tương ứng với số lượng âm tiết của tiếng Anh. Nếu một số lượng ít hơn hay nhiều hơn, bài hát không thể nào hát được. Dịch giả phải cân bằng hai số lượng này. Do vậy, khi dịch phải thêm hoặc bớt số lượng văn bản trong ngôn ngữ đích để ca sỹ có thể hát bài hát. Cần lưu ý rằng việc thêm hoặc bớt phải đảm bảo ý nghĩa của bản dịch tương đương với văn bản của ngôn ngữ nguồn. Lời tiếng Việt “Quân đao phủ thủ sắp ra tay hành quyết” [14] được dịch như sau “The headman’s gonna be in action”. Số lượng âm tiết được đảm bảo và ý nghĩa được giữ tương đương.
19. Bài hát “Chuyện tình Lan và Điệp” [9] bắt đầu bằng câu “Tôi kể, người nghe”. Ta có thể dịch như sau: I tell, you listen. Bản tiếng Việt có 4 âm tiết, nhưng dịch sang tiếng Anh có 5 âm tiết. Vì vậy hát không được. Ta phải dịch lại như sau: I tell, you hear. Tiếp theo là: the story of Lan and Điệp, a bitter story. Trật tự từ trong tiếng Việt đảo lại: một chuyện tình cay đắng. • Đôi lúc để đảm bảo số lượng âm tiết, những cách viết tỉnh lược được sử dụng, ngay cả trong bài hát vọng cổ theo kiểu xưa. “Nghe hung tin Đơn nhị ca đà thọ khổn” [14] dịch thành “Having heard Brother Đơn’s gonna die”. Có sự lược bỏ bớt từ, nhưng câu vẫn diễn đạt ý trọn vẹn: “Quân đao phủ thủ sắp ra tay hành quyết” – “The headman’s gonna be in action”.
20. 3/ Bản dịch phải theo đúng vần điệu của bài hát gốc Các bài hát tiếng Việt được sáng tác theo những thanh điệu (6 thanh điệu) và cách gieo vần của tiếng Việt. Tiếng Anh không có 6 thanh điệu mà chỉ có dấu nhấn. Do vậy, khi dịch, dịch giả phải theo âm thấp (không dấu nhấn) hay âm cao (có dấu nhấn) trong tiếng Anh. Về sự gieo vần tiếng Anh có những nét tương đồng âm thanh như tiếng Việt. Ví dụ: Cháu lên ba / Cháu vô mẫu giáo / Cô thương cháu/ [11] Ta thấy từ đầu “Cháu” lên cao, “giáo” và “cháu” ở cuối vần nhau. Xem câu dịch tiếng Anh:
21. Being three / I’m in nurs’ry / you love me. Âm “Be” tương đương có trọng âm và các âm “ry” và “me” hợp vần nhau. Đôi lúc các âm tiết phải cắt ra cho phù hợp với nhịp điệu của ca từ. “Quyết tâm luyện rèn cho mình càng tiến nhanh” [13] được chuyển thành “We try to make much rapid progress”. Ở đây từ “rapid” phải cắt thành 2 âm tiết “ra” và “pid” để hát đúng nhịp điệu của câu ở văn bản nguồn. Tương tự, “Cuộc đời tăm tối chốn lao tù bao hờn căm” [12] được chuyển dịch thành “Dark imprisonment life creates anger”. Từ “create” được cắt thành “cre” liên tục với nhịp trước và “ate” hòa với nhịp sau. Hay câu “Đảng đã mang lại tình yêu thương khắp nơi” được dịch là “Party brought its love to everywhere”. “Eve” được cắt ra để hòa nhịp với phần trước và “rywhere” được tách ra để bám theo nhịp của phần sau.
22. 4/ Bản dịch phải giữ lại từ khóa như trong bản gốc. Trong bài hát “Tiến lên đoàn viên” [13] có câu “trăm hoa hé tưng bừng”. “Trăm hoa” ở đây mang tích ước lệ, do vậy, ta không dịch kiểu ngây thơ như “one hundred flowers”. Ngoài ra, câu dịch sẽ dư ra 3 âm tiết, do vậy hát không được. Câu trên có thể dịch như sau: “Flowers, all, blossom”. Câu có đúng 5 vần tương đương với ngôn ngữ nguồn và ý nghĩa được đảm bảo. Thật thú vị, đôi lúc, người dịch không tìm được từ chính xác để diễn tả ý như câu “Hãy khoan đừng giết oan một anh hùng hòa kiệt” [14]. Không thể tìm từ “giết oan” trong tự điển. Suy nghĩ một thời gian, người dịch mới tìm được từ tương đương chính xác như sau “ Hold on. Don’t kill an innocent hero.” Giết một anh hùng vô tội, tức có nghĩa là giết oan rồi!
23. Hình tượng trong hai văn bản được thể hiện khác nhau, nhưng nội dung chủ đề vẫn được đảm bảo. Lời hát “Nhớ khi xưa thề câu chị ngã em nâng, dẫu tử sanh cũng vẹn nghĩa kim bằng” [14] được dịch sang tiếng Anh “ Formerly, to be brothers, despite death, we’re also brothers”. Ở ngôn ngữ nguồn “chị em”, trong khi bên ngôn ngữ đích “brothers”, nhưng ý nghĩa vẫn được đảm bảo trọn vẹn. Thậm chí có thể chính xác hơn, bởi vì là phái nam thì “anh em” phù hợp hơn “chị em”.
24. Ý nghĩa tu từ được dịch đầy đủ dù lời bài hát ở hai văn bản có vẻ khác nhau. Câu “Đơn nhị ca ơi! Còn đâu một thời oanh oanh liệt liệt, quyết vẫy vùng cho rõ mặt núi sông” [14] được dịch sang tiếng Anh như sau “Hey, brother Đơn! How could you still spend your bright days, trying to be famous ever’where”. “Một thời oanh oanh liệt liệt” được chuyển thành “bright days” và “quyết vẫy vùng cho rõ mặt núi sông” được dịch là “trying to be famous ever’where”. “Rõ mặt” chuyển thành “famous” và “núi sông” ở đây được thể hiện là khắp mọi nơi, tức “ever’where”.
25. 5/ Người dịch cần phải giữ chủ đề, cảm xúc và bối cảnh tổng thể Chủ đề và bối cảnh của bài hát ngôn ngữ nguồn phải được tái tạo lại trong ngôn ngữ gốc. Ví dụ, một em bé đi học mẫu giáo thì chủ đề là nhạc thiếu nhi [11]. Khi một em bé lên ba ca hát, cháu tâm sự với cô giáo để thể hiện tình cảm với cô. Do vậy, khi nói “cô thương cháu” tức là “you love me” trong tiếng Anh. Trong bài hát “Xinh tươi Việt Nam” [10], chủ đề là cô gái Việt Nam xinh đẹp, yêu đời, mong muốn đại diện cho Việt Nam mang sức trẻ phục vụ cho đất nước và mọi người trên khắp thế giới. Cho nên các câu viết tắt “Dành tình yêu tặng cho đời , dành tình yêu tặng cho người”, với chủ ngữ ẩn là cô gái, được dịch là “She saves her love for life. She saves her love for man”
26. Trong câu “Hồng Đào Sơn, em mới quay ngựa về đây” [14], “Hồng Đào Sơn” là núi Hồng Đào, nếu trong ngữ cảnh đó ta chỉ dịch “Hồng Đào” là đủ, giống như núi Ngũ Hành Sơn, chỉ cần nói Ngũ Hành Sơn. Do vậy, câu dịch tiếng Anh ngắn, nhưng đầy đủ ý nghĩa là “From Hồng Đào I came back here by horse”.
27. 6/ Bản dịch phải chính xác về ngữ pháp theo ngôn ngữ đích Dịch giả phải thông thạo ngôn ngữ đích để bản dịch chính xác về ngữ pháp. Ví dụ câu “Hồng Đào Sơn, em mới quay ngựa về đây” [14] được dịch là “From Hồng Đào I came back here by horse”. Ở đây thì của động từ được chia ở quá khứ đơn (came) để chỉ chuyện đã xảy ra có thời gian và không gian xác định. Trong tình huống một câu trần thuật, “Dành tình yêu tặng cho đời , dành tình yêu tặng cho người” [10] được dịch là “She saves her love for life. She saves her love for man”. Động từ được sử dụng ở hiện tại đơn và danh từ “man” mang tính khái quát, đại diện cho cả loài người.
28. V. Kết luận và ý kiến đề xuất: Trong dịch thuật, phân ngành dịch tác phẩm nghệ thuật, nói chung, và dịch bài hát, nói riêng, là khó nhất. Dịch một văn bản thông thường, người dịch chỉ cần thể hiện rõ và đầy đủ ý nghĩa của văn bản ngôn ngữ nguồn ở văn bản ngôn ngữ đích bất kể số từ hay âm tiết, vần và nhịp điệu. Tuy nhiên, khi dịch một bài hát, cần có những sự đối xứng của hai văn bản ở hai ngôn ngữ hoặc những tính chất sau:
29. • Bản dịch hát được. • Số lượng từ và âm tiết. • Vần và nhịp điệu. • Từ khóa • Chủ đề • Ngữ pháp chính xác Trong xu hướng hội nhập, các ca khúc hay không những phổ biến trong nước mà còn trên thế giới. Để các bài hát lan tỏa mọi nơi, việc dịch bài hát là điều tất yếu. Vấn đề cốt lõi là dịch giả phải bảo đảm các ca khúc vẫn giữ được giai điệu và chủ đề của bài hát, tức là sự cảm thụ bài hát ở ngôn ngữ đích sẽ giống như sự cảm thụ ở ngôn ngữ nguồn.
30. Dịch bài hát có hai mục tiêu quan trọng. Về mặt giáo dục, học viên học tiếng Anh sẽ dễ dàng hát được các bài hát tiếng Việt dịch sang tiếng Anh bởi vần và làn điệu quen thuộc và hơn thế nữa, học viên luôn tỏ ra phấn khích khi hát các bài hát này. Đây chính là sự động viên và nguồn cảm hứng lớn để mọi người học ngoại ngữ và trong trường hợp này là tiếng Anh. Về mặt uy tín quốc tế, việc dịch bài hát từ tiếng Việt sang tiếng Anh sẽ giúp đem văn hóa Việt Nam phổ biến ra thế giới, giúp các dân tộc trên thế giới hiểu biết hơn về Việt Nam và có nhiều tình cảm hơn đối với người Việt Nam chúng ta.
31. Good luck!